SÜREKLİ KENDİNİZİ BENZER DÖNGÜLERİN İÇİNDE Mİ BULUYORSUNUZ?

İçinde doğdumuz aileye uyum sağlamak adına geliştirdiğimiz duygusal ve bilişsel örüntü kalıplarına şema deriz. Kişilerin çocukluklarından edindiği deneyim ve ilişkilerle oluşan şemalar, davranışları tetikleyen zihinsel yapılardır. Bunlar çocukluk döneminde çevreye uyum sağlamamız noktasında yarar sağlasa da, yetişkinlikte değişen çevreyle beraber bu şemalara göre hareket etmek hayatta, ilişkilerde işlevselliğimizi yitirmemize neden olabilir. Örneğin, çocukluğunda derslerinde başarılı oldukça ödüllendirilen bir çocuğun yetişkinlik döneminde kendini ailesine karşı ispat etmiş olsa da başarılı olma dürtüsüyle yaptığı işlerden keyif almaktan çok başarı odaklı olması…

ŞEMALAR NASIL OLUŞUR?

• Çocukluk dönemimizdeki bakım verene bağlanma, koşulsuz sevgi alma, duygu ve düşünceleri özgürce ifade etme gibi en temel gereksinimlerimizin engellenmesi veya kısıtlanması ile,
• Ebeveyn kaybı, kaza, deprem, istismar, sancılı boşanma süreci gibi travmatik anılar ile,
• Ailenin aşırı koruyucu olması sonucu zor durumlarla hiç karşılaşmamak ile,
• İyi şeylerin abartılı bir şekilde bize sunulması ile,
• Ebeveynleri rol model alarak özdeşleşme ile,
• Mizaç, huy, kültürel etkiler ile şemalarımız şekillenebilmektedir.

Şemalar bizim konfor alanımızı oluştuabilir. Şemalarımız sürekli yaşadığımız, bildiğimiz hisler, duygular ve düşüncelerden oluştuğu için kendimizi güvende hissetmemizi sağlayabilir. Şemayı oluşturan inançlarımız bizde kontrol hissi sağlar. Bu sebeple şemalar kişinin canını yaksa da kolaylıkla bu şemalardan vazgeçemez ve takılı kalabilir. Şemadan vazgeçmek için kişinin kafasındaki gerçeklikleri yeniden sorgulaması gerekir.

ŞEMA ALANLARI

Uygun bir şekilde giderilemeyen sevgi/aidiyet, saygı, güven/adalet, haz gibi belirli ihtiyaçlarımız bazı şema alanlarını oluşturur.

1. Kopukluk ve Reddedilmişlik Alanı (Güvenli bağlanma ihtiyacı)

• Terk Edilme Şeması
• Kuşkuculuk/Kötüye Kullanılma Şeması
• Duygusal Yoksunluk Şeması
• Kusurluluk/Utanç Şeması
• Sosyal İzolasyon/Yabancılaşma Şeması

2. Zedelenmiş Özgürlük Alanı (Otonomi, yeterlik ve kimlik duygusu ihtiyacı)

• Bağımlılık/Yetersizlik Şeması
• Dayanıksızlık Şeması
• İç İçelik Şeması
• Başarısızlık Şeması

3. Zedelenmiş Sınırlar Alanı (Gerçekçi limitler ve özdenetim ihtiyacı)

• Haklılık/Görkemlilik Şeması
• Yetersiz Öz Denetim Şeması

4. Başkaları Yönelimlilik Alanı (Gereksinim ve duyguları ifade etme ihtiyacı)

• Boyun Eğicilik/Geri Çekilme Şeması
• Kendini Feda Etme Şeması
• Onay Arayıcılık Şeması

5. Aşırı Duyarlılık ve Baskılama Alanı (Spontanlık ve oyun ihtiyacı)

• Karamsarlık/Hataya Katlanamama Şeması
• Duyguları Bastırma/Aşırı Sorumluluk Şeması
• Yüksek Standartlar/Aşırı Eleştirellik Şeması
• Cezalandırıcılık Şeması

ŞEMALARLA NASIL BAŞA ÇIKARIZ?

Şemalarımızı korumak için üç farklı eylemde bulunabiliriz. Bunlar;

1. Şema Teslimi: Şemalarımızı güçlendirecek tutumlar sergilememizdir.
2. Şema Kaçınması: Şemadan ve şemanın yarattığı rahatsız edici duygulardan kaçmak için kişinin uyguladığı bilişsel, davranışsal ve duygusal yöntemlerdir. Kendini avutma, madde kullanımı, sosyal çekilme, aşırı mantıksallık gibi farklı şekillerde görülebilir.
3. Şema Aşırı Telafisi: Şemanın tam tersi şeklinde hareket etmektir. Asilik, aşırı bağımsızlık, mesafelilik, kontrolcülük gibi farklı şekillerde görülebilir.

Örneğin, terk edilme şemamız varsa ilişkiyi sürdüremeyeceğimiz evli, çapkın, yabancı gibi eş adaylarını seçtiğimizde şemayı pekiştirerek teslim oluruz. Yakın ilişkilerden uzak durmayı seçiyorsak şemamızdan kaçınmış oluruz veya partnerimizi uzaklaştıracak kadar ona yapışma davranışı sergiliyorsak aşırı telafi eylemi diyebiliriz.

ŞEMA MODLARI NELERDİR?

Modlar, kişiliğimizden ayrı olmak üzere kişinin o andaki etkin olan şemalarını temsil ederken yeni şemaların veya başa çıkma tepkilerinin de oluşmasını tetikleyebilir.

1. Çocuk modları

• İncinmiş – Kızgın - Dürtüsel

2. Ebeveyn modları

• Cezalandırıcı - Talepkar

3. Uyumsuz başa çıkma modları

• Teslimci – Kaçıngan – Aşırı Telafi

4. Sağlıklı modlar

• Mutlu çocuk – Sağlıklı Yetişkin

ŞEMA TERAPİDE TEMEL AMAÇ NEDİR?

Öncelikle terapiye başvuran kişilerin problemlerinin arkasındaki doyurulmamış temel gereksinimlere odaklanılarak kişide hangi şemaların yer aldığı tespit edilir. Kişinin problemleri ve yaşam öyküsü alınarak işlev bozucu başa çıkma davranışları saptanır. Kişi şemasını kabulleniyor mu, şemasından kaçınıyor mu yoksa onunla savaş halinde mi anlaşılmaya çalışılır.

Danışanların uyumlu davranışlar içinde; uyum bozucu şemalarını, başa çıkma tepkilerini ve modlarını fark etmeleri sağlanır. Kişilerin işlevsel şemalar ve modlar inşa etmelerine rehberlik ederek temel ihtiyaçlarına ulaşmaları amaçlanır.

Berk Karaoğlu

Klinik Psikolog – Aile Danışmanı